УСО уонна улэ уруога

 

Уруогу ыыталлар:

Ньурба 3№дээх оскуолатын учууталлара Егорова Ульяна Геннадьевна, Егорова Ольга Егоровна

Темата : Саха дьахтарын танаһа-саба уонна симэ5э-киэргэлэ.

Соруга:

1.     Былыргы саха дьахтарын танаһын, симэ5ин уонна танаһы киэргэтэргэ туттуллар араас оһуорун кытта билиһиннэрии;

2.     Оһуор арааһын кырыйарга уөрэтии;

3.     өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын туһунан үөрэтиигэ сэнээрээһини көбүтүү.

 

Тэрилэ : ноутбук, проектор, слайдалар, сахалыы ырыа музыката, буклеттар, хас биирдии о5о5о бэриллэр ойуулаах лиистэр,  араас оһуор шаблоннара, кэһиэччик ойуута, кыргыттар уруһуйдара.

 

Уруок барыла:

I.                   Тэрээһин

II.                Сана тема.   

Бэсиэдэ:   

1.            Саха дьахтарын кыһынны танаһа.

2.            Саха дьахтарын сайынны танаһа.

3.            Киэргэлэ-симэ5э

III.             Сынньалан.  Музыка до5уьуоллаах «Оһуор үнкүүтун» хамсаныылара 

IV.            Бөлө5үнэн үлэ

1.     Оһуор арааһын кытта билиһиннэрии.

2.     Кэһиэччиги  оһуорунан киэргэтии.

     V. Тумук.

VI . Дьиэ5э сорудах.

Уруок хаамыыта:

 

I. Тэрээһин.

Музыка тыаһыыр. Билсиһии.

- Нөрүөн нөргүй  күндү о5олор уонна ытык-мааны ыалдьыттар! 

- Бугун биһиги уруокпутугар саха дьахтарын кэтэр танаһын  уонна танаьын киэргэтэргэ туттуллар араас оһуорун кытта билсиэххит,  оһуор арааһын кырыйарга үөрэниэххит.

- Биһиэхэ үс саха кыыһа Нарыыйа, Сардаана, Сайыына кэллилэр. Кинилэр эмиэ Саха дьахтарын та ҥ аһын -сабын билиэхтэрин-көруөхтэрин ба 5 араллар.

II. Са ҥ а тема.

1.     Бэсиэдэ . О 5 олор ойуулаах лиискэ бэлиэтээн иһэллэр .

Саха дьахтарын кыһы ҥҥ ы та ҥ аһа.

1)    Бууктааах сон (слайд)

– Көрү ҥ эрэ о5олоор, бу тугуй?

- Били ҥҥ и соннорго маарыныыр дуо?

- Тугунан уратылаа5ый?

- Маннык сону 19 үйэ5э дылы Саха дьахталлара кэппиттэрэ. Бууктаах сон диэн ааттаах.   (Кунду  туулээх кытыылаах дьахтар киэргэлгэ кэтэр кытыылаах  соно. Тууну сон тэллэ5эр, энэригэр, сиэ5эр, оноотугар (тыра5аьыгар) тигэллэрэ)

  (О5олор кинигэлэригэр бэлиэтээн иһэллэр.)

            - «Саха дьахтарын та ҥ аһа – саба»  диэн кинигэ остуолгутугар баар. Ылы ҥ эрэ уонна кыһы ҥҥ ы та ҥ астаах дьахтар ойуутун булу ҥ . Соммут аатын суруйдубут.

2)    Дьабака .(слайд)

– туулээх кытыылаах, хоро5ор төбөлөөх үргүлдьү түһэр кулгаахтаах дьахтар бэргэһэтэ. Дьабака арааһа элбэх.

3) Утулук (слайд)

- Көрү ҥ эрэ о5олоор, Саха дьахтарын үтүлүгэ оһуор-мандар ойуулаах, кэрэ көстүүлээх буолар эбит.

4) Саары этэрбэс (билэлээх)

- Билигин кыргыттар, ийэлэр, эбээлэр кыһын кэтэр атахтарын та ҥ аһа тугуй?

- Онтон урут саары этэрбэс кэтэллэр эбит. Бу этэрбэстэрин эмиэ оһуордууллар. (слайд)

Түмүк.

- Саха дьахтарын кыһы ҥҥ ы та ҥ аһын биллибит. Хатылыа5ы ҥ .

Саха дьахтарын сайынны танаьа.

1)    Халадаай ырбаахы

- Бу дьахтар сайы ҥҥ ы та ҥ аһын көрө5үт. Кини халадаай ырбаахылаах. Көрү ҥ эрэ, мин эмиэ халадаай ырбаахы кэтэн турабын. Ырбаахы таһынан тугу кэтэн турабыный?

2)    Кэһиэччик – ырбаахы таһынан кэтэр кылгас соно. Хара ҥ а ө ҥ нөөх сатыын, атлас, бархат эбэтэр солко та ҥ астан тигэллэрэ. Тулата оһуордаах.

У .Г. ырбаахы таһынан тугу кэппит эбитий?

3)    Кытыылах сон – сайын кэтэр күндү соно.  Хаарыстан, атластан уонна солкоттон тигэллэрэ. Быһыыта бууктаах сон курдук, ол гынан баран , туулээх кытыы оннугар та ҥ аһы бүүрэн кытыылыыллар эбит.

        Симэ5э. (слайд)

1)    Басты ҥ а – төбө5ө кэтэр киэргэл. Кунду та ҥ аска оһуор- ойуу анньан, араас үрү ҥ көмус эбэтэр о5уруо субур5алары туһэрэн киэргэтэллэрэ.

2)    Бө5өх – бэгэччэккэ кэтиллэр уру ҥ көмүс киэргэл. Кэтитэ 5-7 см кэри ҥ э буолар. Бө5ө5ү быһан (гравировкалаан) киэргэтэллэрэ. Былыр бө5ө5ү туостан эмиэ оностоллор эбит.

3)    Кылдьыы – моонньуга кэтэр киэргэл. Кылдьыыга илин кэбиһэр уонна кэлин кэбиһэр диэн киэргэллэри иилэллэрэ.

4)    Илин кэбиһэр – туос киэргэлэ, 8-12 кэккэ араас быһыылаах, ойуулаах үрү ҥ көмүс субур5алартан турара.

5)    Кэлин кэбиһэр – илин кэбиһэр курдук, ол гынан баран, кэккэлээн туһэр субур5алара а5ыйах буолар (4-8 кэккэ)

6)    Суһуох симэ5э

7)    Ытар5а – кулгаахха кэтэр киэргэл. 3 көру ҥ нээх буолар. Туораах ытар5а – алтан эбэтэр үрү ҥ көмүс боробулуоха5а араас ө ҥ нөөх хоруо ҥ калары тиһэллэр. Тугэхтээх ытар5а (салбыр5астаах).  Көлөөскө ытар5а -  салбыр5аһа суох , а ҥ ардас иэмэхтэн турар.

8)    Номуорунай кур – 5-6см кэтиттээх сарыы эбэтэр тирии та ҥ аска 15-16 ахсааннаах төгүрүк, түөрт муннуктаах лоскуйдарын (пластинкаларын)  тиһэн онороллоро. Курга дьахтар туттар малларын ыйыыра: оһуордаах кыра суумканы-хаппары , и ҥ нэ хаатын-иннэлиги.

9)    өттук симэ5э

10)                         Биһилэх

- 19-с уйэ ортотунаа5ы саха мааны дьахтарын танаһа-саба, симэ5э-киэргэлэ маннык буолар эбит.

III . Сынньалан . Музыка до5уһуоллаах «Оһуор ү ҥ күүтун» хамсаныылара.

 

IV . Оһуордар араастара.

- Ити «Оһуор ү ҥ күүтун» хамсаныыларын онордубут. Билигин оһуор арааһын кытта билсиэхпит.

- Сайын сахалыы та ҥ аһы хана та ҥ на сылдьалларын көрөөччүгүтүй? (Ыһыахха)

- Нарыыйа, Сардаана, Сайыына билигин ыһыахха барыахтаахтар. Кыргыттарбыт та ҥ астара толору сиппит дуо? ( кэһиэччиктэрэ суох)

- Кэһиэччик кэтэрдэн ыытабыт дуо?

- Кэһиэччик туга суо5уй? (оһуора)

  Оһуор арааһа. (слайд)

1)    Дьураа

2)    Хабар5а (тараах)

3)    Охторуу, тыал ойуу

4)    Та ҥ алай

5)    Ураһа

6)    Биэ эмиийэ, сарбынньах, ты ҥ ырах

7)    Ынах ойуу

8)    Сурэх ойуу

9)    Кө5үөр ойуу

10)                      Уунээйи ойуу

11)                      Кымырда5ас

12)                      От-мас ойуу

13)                      Сибэкки

14)                      Кун ойуу

V .  Бөлө5үнэн үлэ.

         1. Сүрэх. Туохха маары ҥ ныырый?

         2. Ынах ойуу. Лаглайбыт Саха ына5а турарын курдук. О5о оонньуур туос ына5ар маары ҥ ныыр.

         3. Кө5үөр ойуу. Кымыс көйөрөр иһиккэ маары ҥ ныыр.

         4. Эрэдэһин. Та ҥ ас симэ5эр сүрүн ойуу.

(Хас биирдии бөлөххө кэһиэччик ойуута  уонна араас оһуордар  шаблоннара бэриллэр.  О5олор бэйэлэрэ кырыйан кэһиэччиги киэргэтэллэр)

- Уран тарбахтаах уустар курдук сананабыт уонна бу кэһиэччиги араас оһуорунан кырыйан  киэргэтиэ5и ҥ уонна кыргыттарбытыгар кэтэрдэ ыһыахха ыыталыа5ы ҥ . Кинилэр ыһыах аһыллыытыгар хойутуо суохтахтар.

Кыптыыйынан туттуу быраабылатын санатыллар.

(Сахалыы ырыа)

 

VI . Тумук.

- Бугу ҥҥ у уруоктан туох са ҥ аны биллигит?

- Туохха үөрэннигит?

 

VII . Дьиэ5э сорудах . Хас биирдиигитигэр бэриллибит лиистэргэ баар ойуулары кырааскалаан, оһуорунан уруһуйдаан кинигэ оносто5ут. Уруһуйдуургутугар итиннэ баар оһуордары көрөн үтүктүөххүтүн сөп. О ҥ орбут кинигэ5итин куруук илдьэ сылдьан туттуоххут.

 

VIII . Кинигэ быыстапката.

- Бу кинигэлэри библиотекаттан уларсан өссө элбэ5и билиэххитин сөп.